Tại sao triết học lại khó?

"Ê mày, tao vừa đọc mấy trang triết học xong, đầu óc quay cuồng như bị đấm một phát vào trán. Sao mấy ông triết gia không nói thẳng ra đi, cứ phải trừu tượng hóa mọi thứ lên làm gì?"

Nếu bạn từng thốt ra câu này, chào mừng bạn đến với câu lạc bộ "90% nhân loại chật vật với triết học". Nhưng tại sao nó lại khó nuốt đến vậy? Tôi nghĩ nguyên nhân chính là vì triết học toàn đưa ra những kết luận trừu tượng, trong khi não con người lại thích những thứ cụ thể, dễ sờ dễ nếm. Muốn hiểu được mấy thứ trừu tượng ấy, ta phải trải nghiệm đủ thứ tình huống đời sống trước đã. Giống như uống trà, trẻ con uống chỉ thấy đắng, nhưng người lớn từng trải mới thấm được vị ngọt sau đó.

Triết Học Là "Món Ăn" Cho Não Đã Trưởng Thành

Triết học giống như một bản tổng kết siêu nén của nhân loại sau hàng ngàn năm suy ngẫm. Vấn đề là, nó bỏ qua tất cả các bước "dẫn nhập" cụ thể, chỉ để lại cái kết luận cuối cùng. Ví dụ, khi Khổng Tử nói "Nhân chi sơ, tính bản thiện", hay Hegel tuyên bố "Cái gì hợp lý thì hiện thực, cái gì hiện thực thì hợp lý", nghe rất hoành tráng, nhưng nếu bạn chưa từng trải qua đủ thứ thăng trầm, đấu tranh tư tưởng, thì mấy câu này nghe như… nước đổ đầu vịt.

Tôi lấy ví dụ thế này: Khi còn trẻ, đọc "Vạn vật có âm có dương", bạn chỉ nghĩ đơn giản là ngày và đêm, nóng và lạnh. Nhưng khi va chạm với thị trường tài chính, bạn mới thấm thía triết lý này. Thị trường có thịnh (bull market) thì ắt có suy (bear market), có lạm phát (dương) thì ắt có giảm phát (âm). Thậm chí, lạm phát còn được coi là một "loại thuế của sự phát triển" – vì muốn tăng trưởng, ngân hàng trung ương phải in thêm tiền (M2 tăng), giá cả leo thang, nhưng đồng thời nền kinh tế cũng vận động. Nếu hiểu theo triết học, đây chính là quy luật "trong dương có âm, trong âm có dương".

Nếu bạn chưa từng mất tiền vì đầu tư, bạn sẽ không thấm được câu "suy thoái là cách thị trường thanh lọc những kẻ yếu". Nếu bạn chưa trải qua bi kịch cá nhân, bạn sẽ không hiểu tại sao Nietzsche lại nói "Cái gì không giết ta làm ta mạnh mẽ hơn". Triết học giống như một loại gia vị, phải ăn kèm với món chính là trải nghiệm thì mới ngon.

Khi học về "thuyết tiến hóa" của Darwin, nếu chỉ đọc lý thuyết, bạn sẽ thấy nó khô khan. Nhưng nếu liên hệ với việc các công ty công nghệ cạnh tranh sinh tồn, kẻ mạnh sống sót (Google, Apple), kẻ yếu bị đào thải (Nokia, Yahoo), tự nhiên bạn sẽ "aha!" – thì ra triết học nằm ngay trong cuộc sống!

Bản thân triết học không có vấn đề, mà vấn đề nằm ở cách dạy và học. Mỗi người chúng ta có cuộc sống riêng, có trải nghiệm riêng, muốn hiểu triết học, từng người phải áp dụng nó vào chính bản thân mình, điều này là bất khả thi với mô hình giáo dục một thầy nhiều trò hiện nay, vì thời gian không cho phép. Thành thử, đối với triết học, hầu hết chúng ta đều đối mặt theo cách: học thuộc trước, ngấm dần dần sau!

Tư Duy Trừu Tượng – Thứ Mà Não Lười Ghét Nhất

Não con người tiến hóa để ưu tiên xử lý thông tin cụ thể, như "con hổ đang đuổi mình" hay "cái bánh này ngon quá". Trong khi đó, triết học đòi hỏi tư duy trừu tượng kiểu "Tồn tại có trước bản chất" (Sartre) hay "Tôi tư duy, vậy tôi tồn tại" (Descartes). Để hiểu nổi, bạn phải dùng trí tưởng tượng, liên hệ với hàng trăm tình huống khác nhau – một quá trình tốn calo não kinh khủng.

Nếu bạn nói với đứa bạn "Mối quan hệ giữa tiền và hạnh phúc là phi tuyến tính", nó sẽ nhìn bạn như nhìn kẻ ngoài hành tinh. Nhưng nếu bạn giải thích: "Khi nghèo, kiếm thêm 10 triệu sẽ vui như trúng số. Nhưng khi đã có 100 tỷ, thêm 10 triệu cũng chỉ như thêm hạt muối vào biển", thì nó sẽ gật gù "À, thì ra là thế!".

Triết Học Giống Như Rượu Mạnh – Càng Uống Lâu Càng Thấm

Tóm lại, triết học khó vì nó là "bản nén ZIP" của trải nghiệm nhân loại. Muốn giải nén được, bạn phải có đủ dữ liệu cuộc đời. Nhưng một khi đã hiểu, bạn sẽ thấy nó xuất hiện ở khắp nơi: từ chuyện yêu đương ("yêu là đau khổ" – Schopenhauer) đến đầu tư ("thị trường đi lên cầu thang, đi xuống bằng thang máy" – Warren Buffett).

Vậy nên, đừng vội nản nếu thấy triết học khó. Cứ sống, va vấp, rồi một ngày bạn sẽ bất chợt nhận ra: "Ôi má ơi, hóa ra ông Marx nói đúng, vật chất quyết định ý thức thiệt!" 😆